Мемлекеттік баж алым – бұл заңмен белгіленген белгілі бір әрекеттерді жасағаны үшін немесе заңды маңызды құжаттарды беру үшін әр түрлі инстанцияларға жүгінуде алынатын салықтың ерекше формасы. Сотқа жүгіну қажет болған әркімді мемлекеттік баж алым деген не, ол қандай жағдайларда алынады және оның өлшемдері қандай деген сұрақ қызықтыратыны сөзсіз. Алайда мемлекет мемлекеттік баж алым міндетін енгізумен қатар, кейбір адамдарды оны төлеуден босатты. Осы мақалада біз соттардағы мемлекеттік баж алым мөлшерлері туралы және осындай мемлекеттік баж алымнан босатылғандар туралы айтатын боламыз.
Азаматтық процестік кодекстің 103-бабына, төлеу тәртібі және мемлекеттік баждың сомасы, сондай-ақ оны төлеуден босату негіздері «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексімен (Салық кодексі) айқындалады.
Сотқа берілетін талап арыздардан, ерекше талап қою бойынша іс жүргізу арыздарынан, ерекше іс жүргізу істері бойынша арыздардан (шағымдардан), сот бұйрығын шығару туралы арыздардан, атқару парағының телнұсқасын беру туралы өтініштерден, төреліктің және шетелдік соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындатуға арналған атқару парақтарын беру туралы өтініштерден, сот актілерінің көшірмелерін, атқару парақтарын және басқа құжаттарды қайта беру туралы өтініштерден мемлекеттік баж мынадай мөлшерде алынады:
- егер осы тармақта өзгеше белгіленбесе, мүліктік сипаттағы талап арыздардан:
- жеке тұлғалар үшiн – талап қою сомасының 1 %;
- заңды тұлғалар үшiн – талап қою сомасының 3 %;
- Жеке тұлғалардың құқықтарына шек қоятын мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне байланысты шағымдардан - республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және мемлекеттік баж салығын төлеу күніне белгіленген 0,3 айлық есептік көрсеткіш (бұдан әрі - АЕК).
- Заңды тұлғалардың құқықтарын шектейтін мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының заңсыз әрекеттері (әрекетсіздік) және шешімдеріне шағымдардан - 5 АЕК;
- Тексеру актілері және (немесе) көлденең бақылау нәтижелері туралы хабарламалар туралы хабарламаларға шағымдану туралы өтініштерден:
- жеке кәсіпкерлер мен шаруа немесе фермер қожалықтары үшін – хабарламада көрсетілген салықтардың, кедендік төлемдердің және бюджетке төленетін төлемдердің (өсімпұлдарды қоса алғанда) даулы сомасының 0,1%, бірақ 500 АЕК артық емес;
- заңды тұлғалар үшін - хабарламада көрсетілген салықтардың, кедендік төлемдердің және бюджетке төленетін төлемдердің (өсімпұлдарды қоса алғанда) даулы сомасының 1%, бірақ 20 мың АЕК артық емес.
- некені бұзу туралы талап арыздардан – 0,3 АЕК;
Некені бұзу кезінде мүлікті бөлген жағдайда, баж осы тармақтың 1) тармақшасына сәйкес талаптың бағасынан анықталады;
- Белгіленген тәртіппен хабар-ошарсыз кеткен немесе жүйке ауруы немесе ақыл-есі кемдігінің салдарынан әрекетке қабілетсіз адамдармен, немесе үш жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдармен некені бұзу кезінде мүлікті бөлу туралы талап арыздан - салық кодексінің 610-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес;
- Тұрғын үйді жалдау туралы келісім-шартты өзгерту немесе тоқтату, мұраны қабылдау мерзімін ұзарту туралы, мүлікті тыйым салудан босату туралы талап арыздардан және мүліктік емес сипаттағы басқа да немесе бағалауға жатпайтын талап арыздардан - 0,5 АЕК;
- 610-бабы 1-тармағының 2), 3), 4) және 13) тармақшаларында көрсетілген ерекшеліктерді қоспағанда, арнайы сот ісін жүргізу туралы арыздардан (арыздардан), - 0,5 АЕК;
- Төрелiк шешiмдердiң күшiн жою туралы өтiнiштерден – Қазақстан Республикасының сотына мүлiктiк емессипаттағы талап арызын беру кезiнде алынатын мемлекеттiк баж сомасы мөлшерінің 50 %, ал мүлiктiк сипаттағы даулар бойынша - Қазақстан Республикасының сотына мүлiктiксипаттағы талап арызын беру кезiнде алынатын мемлекеттiк баж сомасы мөлшерінің 50 % және өтініш берушінің даулы сомасына сүйене отырып есептелген сомадан;
- Салық кодексінің 610-бабының 1-тармағының 1) тармақшасында көрсетілгендей, сот бұйрығын шығару туралы арыздардан- мемлекеттік баж мөлшерлемесінің 50 пайызы;
- Атқару парағының телнұсқасын беру туралы өтініштерден, төрелік шешімдер және шетелдік соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындауға атқарушылық парақтарын беру туралы өтініштерден – 5 АЕК;
- Іске қатысушы тараптардың және басқа адамдардың өтiнiшi бойынша сот шешімдерінің, үкімдерінің, ұйғарымдарының, соттардың өзге қаулыларының көшірмелерін (телнұсқаларын), сондай-ақ соттар беретін істің басқа да құжаттарының көшірмелерін қайтадан беру туралы өтініштерден - әрбір құжат үшін 0,1 АЕК, сондай-ақ, әрбір дайындалған бет үшін 0,03 АЕК;
- Заңды тұлғаларды банкрот деп тану туралы, оңалту рәсімін қолдану туралы, жеделдетілген оңалту рәсімін қолдану өтініштерінен – 0,5 АЕК;
- Ар-намысы, абыройы мен іскерлік беделіне нұқсан келтіретін ақпаратты таратумен келтірілген моральдық зиян өтемақысын ақшалай өндіріп алу туралы жеке тұлғалардың талап арыздарынан – талап қою сомасының 1 %;
- Іскерлік беделіне нұқсан келтіретін ақпаратты тарату нәтижесінде келтірілген шығындарды өндіріп алу туралы заңды тұлғалардың талап арыздарынан – талап қою сомасының 3 %.
Төрелік шешімдердің күшін жою мәселелері бойынша анықтамаларға кассациялық тәртіппен сот актілерін қайта қарау туралы және төреліктің және шетелдік соттардың шешімдерін мәжбүрлеп орындатуға атқару парақтарын беруге, мүліктік емес және мүліктік сипаттағы даулар бойынша соттардың шешімдері мен қаулыларын қайта қарау туралы өтініштерден мұндай даулар бойынша талап арыз берген кезде жоғарыда белгіленген тиісті мемлекеттік баж мөлшерлемесінің 50 % мөлшерінде мемлекеттік баж алынады.
Құрамында қатарынан мүліктік емес және мүліктік сипаттағы талаптары бар талап арыздар үшін мүліктік сипаттағы талап арыз үшін және мүліктік емес сипаттағы талап арыз үшін белгіленген мемлекеттік баж қатарынан алынады.
Мемлекеттік баж алымнан кім босатылған?
Соттарда мыналар мемлекеттік баж төлеуден босатылады:
- Талапкерлер – еңбекке ақы төлеу сомаларын өндiрiп алу туралы талап қою және еңбек қызметiне байланысты басқа да талаптар бойынша;
- Талапкер авторлар, орындаушылар және олардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқаратын ұйымдар – авторлық құқықтан және аралас құқықтардан туындайтын талап қою бойынша;
- Талапкерлер – өнеркәсіптік меншік объектілерінің авторлары – өнертабысқа, пайдалы модельдерге және өнеркәсiптiк үлгiлерге құқықтан туындайтын талап қою бойынша;
- Талапкерлер – алименттердi өндiрiп алу туралы талап қою бойынша;
- Талапкерлер – мертiгуден немесе денсаулығын өзге де зақымдаудан, сондай-ақ асыраушысының қайтыс болуынан келтiрiлген зиянды өтеу туралы талап қою бойынша;
- Талапкерлер – қылмыстық құқық бұзушылықтан келтiрiлген материалдық залалды өтеу туралы талап қою бойынша;
- Іске қатысы жоқ тұлғалардан басқа жеке және заңды тұлғалар – оларға қылмыстық iстерге және алимент бойынша iстерге байланысты құжаттар берілгенi үшiн;
- Талапкерлер – Қазақстан Республикасының табиғат қорғау заңнамасын бұзу арқылы мемлекетке келтiрiлген залалды өтеу есебіне мемлекет кiрiсiне қаражат өндiрiп алу туралы талап қою бойынша;
- Арыз берушілер – азаматтардың және қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарының, азаматтардың және қоғамдық бірлестіктердің республикалық референдумға қатысу құқықтарының бұзылуы туралы арыздар бойынша;
- Бiлiктi еңбек жұмыскерлерін және бiлiктiлiгi жоғары деңгейдегi жұмысшы кадрларды даярлауды қамтамасыз ететiн кәсiптiк мектептер мен кәсiптiк лицейлер – оқу орындарын өз бетінше тастап кеткен немесе олардан шығарылған оқушыларды ұстауға мемлекет шеккен шығыстарды өндiрiп алу туралы талап қою бойынша;
- Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген жағдайларда басқа тұлғалардың немесе мемлекеттiң құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн қорғауға сотқа арызбен жүгiнген жеке және заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес бюджеттiк кредиттердi, сондай-ақ мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыздарды қайтару жөнiнде талап қоюмен сотқа жүгiнген сенiм бiлдiрiлген өкiл (агент);
- Талапкерлер – Ұлы Отан соғысының ардагерлері, жеңілдіктер бойынша Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне теңестірілген ардагерлер және басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлері, Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы қажырлы еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және медальдарымен наградталған адамдар, 1941 жылғы 22 маусым – 1945 жылғы 9 мамыр аралығында кемінде алты ай жұмыс істеген (қызмет өткерген) және Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдағы қажырлы еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы КСР Одағының ордендерімен және медальдарымен наградталмаған адамдар, мүгедектер, сондай-ақ бала жасынан мүгедектің, мүгедек баланың ата-анасының бірі – барлық iстер мен құжаттар бойынша;
- Талапкерлер - қандастар – Қазақстан Республикасының азаматтығын алуға байланысты барлық iстер мен құжаттар бойынша;
- Жеке және заңды тұлғалар – сотқа мынадай арыздар бергенi үшін:
- іс бойынша іс жүргiзудi тоқтату туралы сот ұйғарымының күшiн жою немесе арызды қараусыз қалдыру туралы;
- шешiм орындауды кейiнге қалдыру немесе оның мерзiмiн ұзарту туралы;
- шешiмдi орындаудың тәсілі мен тәртiбiн өзгерту туралы;
- талап қоюды қамтамасыз ету немесе қамтамасыз етудiң бiр түрiн басқаларымен ауыстыру туралы;
- жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша соттың шешiмдерiн, ұйғарымдарын немесе қаулыларын қайта қарау туралы;
- сот ұйғарымдарымен салынған айыппұлдарды қосу немесе азайту туралы;
- өткiзiп алған мерзiмдердi қалпына келтiру туралы сот шешiмдерiнің орындалуын бұру туралы;
- соттың сырттай жасалған шешімінің күшін жою туралы;
- арнаулы білім беру ұйымдарына және ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарына орналастыру туралы;
сондай-ақ:
- сот орындаушыларының әрекеттерiне шағымдар;
- соттардың айыппұлдарды қосудан немесе азайтудан бас тарту туралы ұйғарымдарына жеке шағымдар;
- сот ұйғарымдарына басқа да жеке шағымдар;
- әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы iстер бойынша қаулыларға шағымдар;
- Прокуратура органдары – барлық талап қоюлар бойынша;
- Мемлекеттiк мекемелер және орта білім беретін мемлекеттік оқу орындары – үшiншi тұлғалардың мүдделерiн қорғау жағдайларын қоспағанда, талап қойған және сот шешiмдерiне шағым жасаған кезде;
- Мүгедектердiң қоғамдық бірлестіктері және (немесе) кемінде 35 % есту, сөйлеу, сондай-ақ көру қабілетінен айырылған мүгедектер жұмыс істейтін, өздері құрған ұйымдар – өздерiнiң мүдделері үшін талап қоюды берген кезде;
- Сақтандырушылар мен сақтанушылар – мiндеттi сақтандыру шарттарынан туындайтын талап қою бойынша;
- Талапкерлер мен жауапкерлер – азаматқа заңсыз сотталудан, күзетпен қамауға алу түрінде бұлтартпау шарасын заңсыз қолданудан не қамаққа алу түріндегі әкімшілік жазаны заңсыз қолданудан келтiрiлген залалды өтеуге байланысты даулар бойынша;
- Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, оның филиалдары, өкілдіктері мен ведомстволары – өздерінің құзыретіне кіретін мәселелер бойынша талап қою берген кезде;
- Мәжбүрлеп таратылатын қаржы ұйымдарының тарату комиссиялары – тарату ісін жүргізу мүддесінде берілген талап қою, арыздар, шағымдар бойынша;
22-1) Қазақстан Республикасының бейрезидент банктері филиалдарының, Қазақстан Республикасының бейрезидент сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдары филиалдарының қызметін мәжбүрлеп тоқтататын тарату комиссиялары – қызметін мәжбүрлеп тоқтату рәсімі мүддесінде берілген талап қоюлар, арыздар, шағымдар бойынша;
- Мәжбүрлеп таратылатын қаржы ұйымдарының уақытша әкімшіліктері – уақытша әкімшіліктің мүддесінде берілген талап қою, арыздар, шағымдар бойынша;
- Қазақстан Республикасының заңына сәйкес мемлекеттiк инвестициялық саясатты iске асыруға уәкiлеттiк берілген банктер - мынадай талап қоюды берген кезде:
- бюджет қаражаты есебiнен қайтарымды негiзде берiлген кредиттер бойынша берешектi өндiрiп алу туралы;
- мүлікке өндіріп алуды қолдану туралы;
- борышкерлердiң сыртқы мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыздар, сондай-ақ бюджет қаражаты есебiнен берiлген қарыздар бойынша мiндеттемелердi орындамауына байланысты олардың банкроттығы туралы;
- облигация ұстаушылардың өкілдері – эмитенттердің облигация шығару проспектісінде белгіленген міндеттемелерді орындамауы мәселелері бойынша облигация ұстаушылардың атынан талап қоюды берген кезде;
- банкроттықты және оңалтуды басқарушылар – Қазақстан Республикасының оңалту және банкроттық туралы заңнамасында көзделген өз өкілеттіктері шегінде банкроттық рәсім, оңалту рәсімі мүддесінде талаптар қойған кезде;
26-1) бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры, ерікті жинақтаушы зейнетақы қорлары – талап қою және борышкерлерден олардың зейнетақы активтеріне қатысты міндеттемелерін орындамауына байланысты пайда болған берешекті өндіріп алу бойынша жүргізілетін жұмыстар шеңберінде соттардың шешімдеріне шағым жасау кезінде;
- Ішкі істер органдары – Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзғаны үшін шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерге шығарып жіберуге байланысты мәселелер бойынша арыздар берген кезде;
- Талап қоюшылар (арыз берушілер) – қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану мәселелері бойынша жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, оның ішінде белгіленбеген тұлғалар тобының мүдделерін көздей отырып қорғау туралы талап қоюлар (арыздар) бойынша;
- екінші деңгейдегі банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын жақсартуға маманданатын, Қазақстан Республикасының Үкіметі жалғыз акционері болып табылатын ұйым – талаптар қою және сот шешімдеріне шағым жасау кезінде;
- талап қоюшылар – әлеуетті өнім берушіні немесе өнім берушіні мемлекеттік сатып алуға жосықсыз қатысушы деп тану туралы талап қою бойынша.Жоғарыда көрсетілген тұлғалар сот актілеріне шағым жасағанкезде де соттарда мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
Жоғарыда көрсетілген тұлғалар сот актілеріне шағым жасаған кезде де соттарда мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
