Кодекстің 84 бабына сәйкес олардың жалғыз ата-анасы немесе екеуі де:

• қайтыс болған;
• баладан бас тартқан;
• ата-ана құқықтарынан айрылған және олар қалпына келтірілмеген;
• туыстарына, асырап алынатын баланың (балалардың) анасымен немесе әкесімен некеде (ерлі-зайыптылықта) тұратын адамдарға баланы асырап алуға келісім берген;
• сот тәртібімен әрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп танылған немесе қайтыс болған деп жарияланған;
• белгісіз болған жағдайда, балалар асырап алуға жатады.

Тууы дұрыс тіркелген кәмелетке толмаған балаларды ғана асырап алуға болады. Сондай-ақ, бала асырап алуды баланың толыққанды физикалық, психикалық, рухани және моральдық дамуын қамтамасыз ету мүмкіндіктерін ескере отырып, олардың мүдделері үшін ғана жүзеге асыруға болатындығын есте ұстаған жөн. Бұл баланың жасын, жетілу дәрежесін және бала асырап алуға келісімін ескереді.

Бұл ретте, егер ата-анасы баладан бас тартса, туыстары оны азаматтығына және тұрғылықты жеріне қарамастан асырап ала алады.

Әр түрлі отбасыларға бауырларын асырап алуға болмайды. Бұл жағдайда бала асырап алу, егер балалар өздерінің туыстық қатынастары туралы білмесе, бірге тұрмаса немесе тәрбиеленбесе ғана мүмкін болады.

Қазақстан Республикасында жетім балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың және балаларды өз отбасыларына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдардың республикалық деректер банкі (бұдан әрі – республикалық деректер банкі) енгізілді.

Республикалық деректер банкін жасаудың және пайдаланудың мақсаты:

1. Отбасына орналастыруға жататын балаларды есепке алуды жүзеге асыру (асырап алу, қорғаншылық, патронаттық тәрбиелеу, асырап алушы отбасы);
2. Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, осы санаттағы балаларға арналған ұйымдардағы балалар туралы оларды отбасыларына орналастыру мақсатында құпия емес ақпаратқа қол жеткізуді қамтамасыз ету;
3. Осы санаттағы балаларға арналған ұйымдарда жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың санын қазақстандық азаматтардың отбасыларына балалардың отбасына ықтимал құрылғылары арқылы орналастыру арқылы қысқарту (бала асырап алу, қорғаншылық, патронаттық тәрбие, асырап алушы отбасы);
4. Балалардың құқықтарын қорғау, баланы отбасына орналастыру мәселелерінде Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтық сауаттылығын арттыруға ықпал ету;
5. Азаматтардың патриотизмін, әлеуметтік жауапкершіліктің жоғары деңгейін, мораль нормаларын және оң-белсенді моральдық қоғамды тәрбиелеуге бағытталған Қазақстан Республикасы азаматтарының жоғары отбасылық құндылықтарын насихаттау.

Бала асырап алушының отбасында баланың қалыпты физикалық, психикалық, рухани және адамгершілік дамуы, тәрбиесі мен білімі үшін жағдайлар болған кезде бала асырап алуға рұқсат етіледі. Төменде келтірілген адамдардың тізімін қоспағанда, кәмелетке толған адамдар асырап алушылар бола алады.

Қазақстанда Бала асырап ала алмайды:

1. сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп таныған адамдар;
2. біреуі сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеті шектеулі деп таныған ерлі-зайыптылар;
3. сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе сот ата-ана құқықтарымен шектелген адамдар;
4. өзіне ҚР заңдарымен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншы немесе қамқоршы міндеттерінен шеттетілген адамдар;
5. бұрынғы бала асырап алушылар, егер олардың кінәсінен сот бала асырап алудың күшін жойса;
6. денсаулық жағдайы бойынша ата-ана құқықтарын жүзеге асыра алмайтын адамдар*;
7. тұрақты тұрғылықты жері жоқ адамдар;
8. дәстүрлі емес жыныстық бағдарды ұстанатын адамдар;
9. бала асырап алған кезде қасақана қылмыс жасағаны үшін өтелмеген немесе алынбаған соттылығы бар адамдар (соттылығының жоқтығы туралы анықтаманы онлайн алуға);
10. азаматтығы жоқ адамдар;
11. анасының қайтыс болуына немесе оның ата-ана құқықтарынан айырылуына байланысты баланы кемінде үш жыл нақты тәрбиелеу жағдайларын қоспағанда, тіркелген некеде (ерлі-зайыптылықта) тұрмайтын ер адамдар;
12. асырап алу сәтінде асырап алынатын балаға ҚР заңнамасында белгіленген ең төменгі күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін табысы жоқ адамдар;
13. наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерлерде есепте тұрған адамдар.
14. қылмыстық құқық бұзушылықтары: кісі өлтіру, денсаулығына қасақана зиян келтіру, халықтың денсаулығы мен имандылығына қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық қудалауға ұшыраған немесе ұшыраған адамдар (Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу кодексінің 35-бабы бірінші бөлігінің 1) және 2) тармақшаларының негізінде өздеріне қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылған адамдарды қоспағанда), жыныстық қол сұғылмаушылық, экстремистік немесе террористік қылмыстар, адам саудасы үшін;
15. осы баптың 4-тармағында белгіленген тәртіппен психологиялық даярлықтан өтпеген Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары (баланың жақын туыстарын қоспағанда).

Бір-бірімен некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) адамдар бір баланы бірлесіп асырап ала алмайды.

Жас айырмашылығы туралы да ұмытпаңыз. Бала асырап алушы мен асырап алынған баланың жас айырмашылығы кем дегенде 16 жаста болуы керек. Сот дәлелді деп таныған себептерге байланысты жас айырмашылығын азайтуға болады. 

«Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 89-бабының 2-тармағына және «Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабының 1) тармақшасына сәйкес қағидалар әзірленіп,  Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдарды (бұдан әрі – көрсетілетін қызметті алушы) есепке алу тәртібін айқындалды (ҚР БҒМ 2016 жылғы 29 маусымдағы № 407 бұйрығымен бекітілген).

Азаматтарды есепке алуды Республикалық маңызы бар қалалардың және астананың білім басқармалары, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың білім бөлімдері (бұдан әрі – көрсетілетін қызметті беруші) азаматтардың тұрғылықты жері бойынша жүргізеді.

Мемлекеттік қызметті алу үшін көрсетілетін қызметті алушы «электрондық үкіметтің» веб-порталы (бұдан әрі – портал) арқылы көрсетілетін қызметті берушіге «бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке қою» мемлекеттік көрсетілетін қызметке қойылатын негізгі талаптардың тізбесінде көзделген құжаттарды қоса бере отырып, бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке қою туралы өтініш береді.

Мемлекеттік қызмет көрсету үшін көрсетілетін қызметті алушыдан талап етілетін құжаттар мен мәліметтердің тізбесі

1. көрсетілетін қызметті алушының ЭЦҚ қойылған немесе көрсетілетін қызметті алушының ұялы байланыс операторы берген абоненттік нөмірі порталдың есептік жазбасына тіркелген және қосылған кезде бір реттік парольмен куәландырылған электрондық құжат нысанында бала асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке қою туралы өтініш;
2. жақын туыстарының бала асырап алуға жазбаша келісімінің электрондық көшірмесі;
3. жиынтық табыстың мөлшері туралы анықтаманың электрондық көшірмесі (жұмыс орнынан еңбекақысы туралы, Кәсіпкерлік қызметпен айналысудан түскен табыстары және некеде тұрған жағдайда, көрсетілетін қызметті алушы мен жұбайының (зайыбының) өзге де табыстары туралы анықтама);
4. көрсетілетін қызметті алушының және егер некеде тұрса жұбайының (зайыбының) «Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 тамыздағы № 692 бұйрығымен (Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 12127 болып тіркелген) бекітілген тізбеге сәйкес ауруының жоқтығын растайтын денсаулық жағдайы туралы анықтаманың, сондай-ақ "Денсаулық сақтау саласында мемлекеттік қызметтер көрсетудің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 18 мамырдағы № ҚР ДСМ-49/2020 бұйрығымен бекітілген нысанға сәйкес наркологиялық және психиатриялық диспансерлерде есепте тұрғандығы туралы мәліметтің жоқтығы туралы анықтаманың электрондық көшірмесі;
5. көрсетілетін қызметті алушының және (немесе) жұбайының (зайыбының) тұрғын үйін пайдалану құқығын растайтын құжаттың электрондық көшірмесі (тұрғын үйге меншік құқығы болмаған жағдайда);
6. жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдардың психологиялық дайындықтан өткені туралы сертификаттың (жақын туыстарын қоспағанда) электрондық көшірмесі.

Көрсетілетін қызметті беруші өтініш келіп түскен күні оларды қабылдауды және тіркеуді жүзеге асырады (өтініш беруші Жұмыс уақыты аяқталғаннан кейін, Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес демалыс немесе мереке күндері жүгінген кезде өтініштерді қабылдау келесі жұмыс күні жүзеге асырылады).

Көрсетілетін қызметті беруші құжаттарды портал арқылы алған сәттен бастап 2 (екі) жұмыс күні ішінде ұсынылған құжаттардың толықтығын тексереді.

Көрсетілетін қызметті беруші көрсетілетін қызметті алушының бала асырап алуға кандидат болуға сәйкестігін тексереді.

Тексеру қорытындылары бойынша көрсетілетін қызметті беруші 3 (үш) жұмыс күні ішінде тұрғын үйге тексеру жүргізеді, көрсетілетін қызметті алушының тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларына тексеру жүргізу нәтижелері бойынша осы Қағидаларға 2-қосымшаға сәйкес нысан бойынша тұрғын үй – тұрмыстық жағдайларды тексеру актісін (бұдан әрі-акт) жасайды және акт жасалған күннен бастап 3 (үш) жұмыс күні ішінде азаматтардың бала асырап алуға кандидат болу мүмкіндігі (мүмкін еместігі) туралы қорытынды.

Көрсетілетін қызметті алушы қолданыстағы заңнаманың талаптарына сәйкес келген кезде көрсетілетін қызметті беруші қорытындыға қол қойылған күннен бастап 2 (екі) жұмыс күні ішінде көрсетілетін қызметті алушыға электрондық құжат нысанында порталға бала асырап алушыға кандидат (лар) болу мүмкіндігі(мүмкін .стігі) туралы қорытындыны алғаны туралы хабарлама жібереді және оларды бала асырап алуға кандидат ретінде есепке қояды.

Бала асырап алуға кандидат болу мүмкіндігі (мүмкінностистігі) туралы оң қорытынды алғаннан кейін және мәліметтерді жария етпеу туралы міндеттемелерді қабылдағаннан кейін көрсетілетін қызметті алушы республикалық деректер банкінде қамтылған жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, асырап алуға жататын балалар туралы ақпаратқа (жетім балалар, қамқорлығынсыз қалған балалар туралы мәліметтерді қамтитын дерекқор сондай-ақ жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды өз отбасыларына тәрбиелеуге қабылдағысы келетін адамдар туралы).

Бала асырап алуға әрбір кандидатқа республикалық деректер банкінде сауалнама толтырылады.

Балаларды өз отбасыларына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдардың республикалық деректер банкі балаларды өз отбасыларына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдармен, органдармен толтырылған балаларды өз отбасыларына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген адамдардың сауалнамалары негізінде қалыптастырылады.

Баланың заңды өкілдерінің келісімі туралы ұмытпауымыз керек. Баланы асырап алу үшін, егер олар ата-ана құқығынан айырылмаса, оның ата-анасының келісімі қажет.

Кодекстің 97-бабына сәйкес асырап алынған баланың аты, әкесінің аты (бар болса) және тегі сақталуы мүмкін.

Асырап алушының өтініші бойынша асырап алынған балаға, егер бұл баланың мүдделеріне қайшы келмесе, асырап алушының тегі, сондай-ақ ол көрсеткен есім беріледі. Асырап алынған баланың әкесінің аты, егер асырап алушы ер адам болса, асырап алушының аты - жөні, ал некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) әйел бала асырап алған кезде-Кодекстің 192-бабына сәйкес асырап алынған баланың әкесі ретінде өзі көрсеткен адамның аты-жөні бойынша айқындалады.

Егер асырап алушы ерлі-зайыптылардың тегі әртүрлі болса, асырап алушы ерлі-зайыптылардың келісімі бойынша асырап алынған балаға олардың біреуінің тегі беріледі.

Некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) адам бала асырап алған кезде оның өтініші бойынша асырап алынған баланың әкесінің (анасының) аты, әкесінің аты және Тегі Бала асырап алушының нұсқауы бойынша тууды мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасына жазылады. Бала асырап алушының қалауы бойынша әкесі (анасы) туралы мәліметтер көрсетілмеуі мүмкін.

Бала асырап алушының өтініші бойынша көрсетілген әкесінің (анасының) тегі бала асырап алушының тегі бойынша беріледі.

Асырап алу құпиясын талап ететін жағдайларды қоспағанда, он жасқа толған асырап алынған баланың атын, әкесінің атын және тегін өзгерту оның келісімімен ғана жүргізілуі мүмкін.

Асырап алынған баланың атын, әкесінің атын және тегін өзгерту туралы оны асырап алу туралы сот шешімінде көрсетіледі.

Тууды мемлекеттік тіркеу туралы актілік жазбаға өзгерістер, толықтырулар бала асырап алу туралы заңды күшіне енген сот шешімі және баланың заңды өкілдерінің өтініші негізінде кез келген тіркеуші органда енгізіледі.

Тууды мемлекеттік тіркеу туралы акт жазбасына бала және бала асырап алушылар туралы мәліметтер сот шешімінде көрсетілген мәліметтерге сәйкес енгізіледі.

«Балалары бар отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар» туралы Заңының 4 бабына сәйкес туған, асырап алған, сондай-ақ қорғаншылыққа (қамқоршылыққа) алған балалары бар отбасылардың:

• бала туғанда берілетін жәрдемақыға (егер бала жаңа туған болса);
• бала күтіміне төмендегідей жағдайларда:

- бала күтімін жүзеге асыратын адам міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы болып табылмайтын;

- 2008 жылғы 1 қаңтарға дейін туған баланың күтімін жүзеге асыратын адам міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы болып табылатын жағдайларда бала күтімі жөніндегі жәрдемақы;

- отбасының орта есеппен жан басына шаққандағы табысы азық-түлік себетінің құнынан төмен болған жағдайда, балаларға арналған жәрдемақы;

- мүгедек баланы тәрбиелеушіге берілетін жәрдемақы алуға құқығы бар.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 10 шілдедегі №787 қаулысына сәйкес баланы асырап алушыларға жетім баланы және (немесе) ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы асырап алуға байланысты біржолғы ақшалай төлем жасалады, оның көлемі 75 АЕК.

Біржолғы ақшалай төлем алу үшін бала асырап алушылардың бірі бала асырап алу туралы сот шешімі шыққан жердегі қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі функцияларды орындайтын органға мынадай құжаттарды ұсынады:

1. өтініш;
2. баланы асырап алу туралы заңды күшіне енген сот шешімінің көшірмесі;
3. бала асырап алушының жеке куәлігінің көшірмесі;
4. екінші деңгейдегі банкте немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыруға Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясы бар ұйымда бала асырап алушылардың бірінің атына жеке шоттың ашылғаны туралы шарттың көшірмесі.

Жаңа туған баланы асырап алған кезде сіз тиісті төлемдермен Декреттік демалысқа шыға аласыз.

Балаларға жәрдемақыны алу құқығы тоқсан сайын табыс туралы анықтамалар ұсынылып, расталады.