Егер бұл баланың мүдделеріне қайшы келмесе, қамқоршы немесе қорғаншы оның келісімімен ғана тағайындалуы мүмкін. Басқаларға қарағанда жақын туысқандарының қамқоршы немесе қорғаншы болуға басым құқығы бар. Қамқоршылықты әдетте әжелер, аталар, кәмелетке толған ағалар мен әпкелер, кейде – балалардың ағалары мен тәтелері қабылдайды. Бірақ қамқоршылыққа сырттағы адам да алуы мүмкін.

Қамқоршылар және қорғаншылар болып, төмендегілерді қоспағанда кәмелетке толған адамдар ғана бола алады:

1. Сот әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке қабілеті шектеулі деп таныған адамдарды.
2. Сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе сот ата-ана құқықтарын шектеген адамдарды.
3. Өзіне Қазақстан Республикасының Заңымен жүктелген міндеттерді тиісінше орындамағаны үшін қорғаншы немесе қамқоршы міндеттерінен шеттетілгендерге.
4. Егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшін жойса, бұрынғы бала асырап алушыларды.
5. Денсаулық жағдайы бойынша қорғаншы немесе қамқоршы міндеттерін жүзеге асыра алмайтын адамдар.
6. Тұрақты тұратын жері жоқ адамдар.
7. Қорғаншылықты (қамқоршылықты) белгілеу кезінде қасақана қылмыс жасағаны үшін өтелмеген немесе алынбаған соттылығы бар адамдарды, сондай-ақ осы тармақтың 12) тармақшасында аталған адамдарды.
8. Азаматтығы жоқ адамдар.
9. Анасының қайтыс болуына немесе ата-ана құқығынан айыруға байланысты баланы кемінде үш жыл іс жүзінде тәрбиелеу жағдайларын қоспағанда, тіркелген некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты емес) еркек жынысты адамдар.
10. Қорғаншылықты немесе қамқоршылықты белгілеу кезінде қамқорлыққа алынушыға Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең төмен күнкөріс деңгейін қамтамасыз ететін табысы жоқ адамдар.
11. Наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерлерде есепте тұратын адамдарды.
12. Соттылығы бар немесе болған, қылмыстық қудалауға ұшыраған немесе ұшыраған адамдар (Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 35-бабы бірінші бөлігінің 1) және 2) тармақшалары негізінде қылмыстық қудалау тоқтатылған адамдарды қоспағанда): адам өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, халықтың денсаулығы мен имандылыққа, жыныстық тиіспеушілікке қарсы, экстремистік немесе террористік қылмыстар, адам саудасы.
13. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, Неке және ерлі-зайыптылық туралы Кодекстің 91 бабының 4-тармағында белгіленген тәртіппен психологиялық даярлықтан өтпеген Қазақстан Республикасының азаматтарын (баланың жақын туыстарын қоспағанда) қоспағанда, кәмелетке толған адамдар бала асырап алушылар болуы мүмкін.

Егер кәмелетке толмаған адамға туысы, өгей әкесі (өгей шешесі) тұлғасында дереу қорғаншы немесе қамқоршы тағайындау қажет болса, ол баланы отбасына тәрбиелеуге қабылдаған кезден бастап күнтізбелік бір жыл ішінде психологиялық даярлықтан өткен жағдайда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар психологиялық даярлықтан өткізбестен қорғаншылықты немесе қамқоршылықты белгілеуге құқылы. Қорғаншы немесе қамқоршы белгіленген мерзімде психологиялық даярлықтан өтпеген жағдайда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган қорғаншылықтың немесе қамқоршылықтың күшін жою туралы мәселеге бастамашылық жасайды.

Балаға қорғаншыны немесе қамқоршыны тағайындау кезінде қорғаншының немесе қамқоршының адамгершілік және өзге де жеке қасиеттері, оның Қорғаншының немесе қамқоршының міндеттерін орындауға қабілеттілігі, қорғаншы немесе қамқоршы мен баланың арасындағы қарым-қатынасы, қорғаншының немесе қамқоршының отбасы мүшелерінің балаға көзқарасы, сондай-ақ мүмкін болса, баланың өзінің тілегі ескеріледі.

Егер кәмелетке толмаған балаға қорғаншы немесе қамқоршы тағайындайтын адам некеде тұрса (ерлі-зайыпты болса), оның жұбайының міндетті түрде келісімі талап етіледі.

Қамқорлыққа алынушылар білім беру ұйымында не медициналық ұйымда тәрбиеленуде немесе емделуде болған жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмағандардың қорғаншылары немесе қамқоршылары өздерінің қамқорлықтағыларымен бірге тұруға міндетті. Қорғаншының он алты жасқа толған қамқорлыққа алынушымен бөлек тұруына қамқорлыққа алынушының тәрбиесіне және құқықтары мен мүдделерін қорғауға қолайсыз әсер етпеген жағдайда, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның рұқсатымен жол беріледі.

Жетім балалар және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар асыралуға, тәрбиеленуге, олардың құқықтары мен мүдделерінің қорғалуына ерекше мұқтаж. Дәл осы себептен қайырымдылық, қамқоршылық және қорғаншылық белгіленеді. Қамқоршылық пен қорғаншылық мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен мүдделерді көбірек білдірсе, онда патронаттық тәрбие үлкен қызығушылық танытуды білдіреді.

Қалауыңызға қарай сіз, егер мүдделер арасында қайшылықтар болмаса бірнеше балаға қамқоршы немесе қорғаншы бола аласыз.

Осылайша:

• бала үшін: жетімдер немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандар;
• кәмелетке толған, сотпен әрекетке қабілетсіз деп танылғандар үшін қамқоршы немесе қорғаншы болуға болады.

Қамқорлық және қорғаншылық есебінде тұрған және ауруханада,  балалар үйінде, баспанада болатын жетім балалар және ата-анасының қамқорлығынсыз қалғандар үшін қамқоршы немесе қорғаншы болуға болады.  Әдетте немесе  қорғаншы болып ата-анасынан айрылған және тастанды баланың қамқоршысы туыстары болады: әжелері, аталары, тәтелері және т.б. Бірақ бұл қамқорлыққа қандас емес баланы ала алмайды деген сөз емес.

Кодекстің 125-бабына сәйкес, өз міндеттерін ақысыз орындаса да, қамқорлығындағыларды өз қаржысы есебінен асырауға міндетті емес. Қамқорлықтағы адамды асырау қамқорлықтағы алатын еңбекақы, алименттер, зейнетақы және өзге де әлеуметтік төлемдердің есебінен, сондай-ақ оған тиісті мүлік есебінен  жүзеге асырылады.  Қамқорлықтағыны асырап алуға жеткілікті қаржы болмағанда қамқоршылық және қорғаншылық органдары оны асырап алуға жәрдемақы тағайындайды. Жәрдемақыны онлайн төлеуге өтініш беру және жәрдемақыны тағайындау туралы толық ақпаратты  осы жерден білуге болады. Жәрдемақы мөлшерлері туралы толық ақпаратты сіз Қазақстандағы жәрдемақы және төлемдер мақаласынан біле аласыз.

Қамқоршылар/қорғаншылар өз қамқорлығындағыларға қамқор болуға міндеттілігіне байланысты егер оны асырау бойынша міндеттері болса немесе оны орындамаса, өз қамқорлығындағының ата-анасына (ата-анасының біріне) алименттерді төлеу туралы талаптарды қою құқығы ғана емес, міндеті де бар. Алименттерді төлету туралы толық ақпарат осы жерде.

Қамқоршылық немесе қорғаншылықты белгілеу "Жетім балаға (жетім балаларға) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаға (балаларға) қамқоршылық немесе қорғаншылық белгілеу" мемлекеттік қызмет көрсету ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.

Өтінішті қабылдау және мемлекеттік қызмет көрсетудің нәтижесін беру:

1. "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының коммерциялық емес қоғамы (бұдан әрі – Мемлекеттік корпорация);

2. "Электрондық үкіметтің" www.egov.kz веб-порталы (бұдан әрі – портал) арқылы жүзеге асырылады.

Мемлекеттік қызмет көрсету мерзімдері:

1. Мемлекеттік корпорацияға құжаттарды тапсырған сәттен бастап, сондай-ақ портал арқылы өтініш берген кезде - 19 жұмыс күні;

Мемлекеттік корпорацияға жүгінген кезде қабылдау күні мемлекеттік қызмет көрсету мерзіміне кірмейді. Көрсетілетін қызметті беруші мемлекеттік қызмет көрсету мерзімі өткенге дейін бір тәуліктен кешіктірмей көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің нәтижесін Мемлекеттік корпорацияға жеткізуді қамтамасыз етеді.

2. Мемлекеттік корпорацияда құжаттарды тапсыру үшін күтудің рұқсат берілетін ең ұзақ уақыты – 15 минут;
3. Мемлекеттік корпорацияның қызмет көрсетудің рұқсат берілетін ең ұзақ уақыты – 15 минут.
4. Қажет болған жағдайда көрсетілетін қызметті алушы "бір өтініш" қағидаты бойынша "Қамқоршыларға немесе қорғаншыларға жетім баланы (жетім балаларды) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы (балаларды) асырап-бағуға жәрдемақы тағайындау" мемлекеттік көрсетілетін қызметті алуға өтініш бере алады, ол жетім балаға (жетім балаларға) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаға (балаларға) қамқоршылық немесе қорғаншылық белгілеу қорытындысы бойынша көрсетілетін болады
5. Мемлекеттік көрсетілетін қызмет көрсетудің нәтижесі - Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың білім бөлімінің (басқармасының) қамқоршылық немесе қорғаншылық белгілеу туралы бұйрығы не осы Мемлекеттік қызмет көрсетуге қойылатын талаптарының 9-тармағында көзделген негіздер бойынша мемлекеттік қызмет көрсетуден бас тарту туралы дәлелді жауап.
6. Мемлекеттік қызмет көрсету нәтижесін ұсыну нысаны – "бір өтініш" қағидаты бойынша электрондық (ішінара автоматтындырылған)/қағаз түрінде көрсетілетін қызмет
7. Көрсетілетін қызметті алушының ЭЦҚ-сы болған жағдайда Мемлекеттік көрсетілетін қызметті портал арқылы электрондық нысанда алуға мүмкіндігі бар.

Көрсетілетін қызметті алушы мемлекеттік қызмет көрсету тәртібі мен мәртебесі туралы ақпаратты Бірыңғай байланыс орталығы арқылы алады: 1414, 8 800 080 7777. Цифрлық құжаттар сервисі мобильді қосымшада авторландырылған пайдаланушылар үшін қолжетімді. Цифрлық құжатты пайдалану үшін электрондық-цифрлық қолтаңбаны немесе бір реттік парольді пайдалана отырып, мобильді қосымшада авторландырудан өту, одан әрі "цифрлық құжаттар" бөліміне өтіп, қажетті құжатты таңдау қажет.

Балаға қамқорлық/қорғаншылықты белгілеуге қажетті құжаттар:

• Мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандартына сәйкес нысан бойынша өтініш.
• Алушының жеке басын куәландыратын құжат (жеке басын сәйкестендіру үшін талап етіледі).
• Жұбайының (зайыбының) нотариалды расталған келісімі егер некеде тұрса.
• "Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 тамыздағы № 692 бұйрығымен  бекітілген тізбеге сәйкес көрсетілетін қызметті алушының және егер ол некеде тұрса оның жұбайының (зайыбының) ауруының жоқтығын растайтын денсаулық жағдайы туралы анықтама, сондай-ақ "Денсаулық сақтау саласында мемлекеттік қызметтер көрсетудің кейбір мәселелері туралы" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 18 мамырдағы №ҚР ДСМ-49/2020 бұйрығымен бекітілген нысанға сәйкес наркологиялық және психиатриялық диспансерлерде тіркеуде тұратыны туралы мәліметтің жоқтығы туралы анықтама.
• Балаға жалғыз ата-анасының немесе екеуiнiң де қамқорлығының жоқтығын растайтын құжаттардың (қайтыс болу туралы куәлік немесе хабарлама, ата-ананы ата-ана құқықтарынан айыру, олардың ата-ана құқықтарын шектеу, ата-анасын хабарсыз кетті, әрекетке қабiлетсiз (әрекет қабiлетi шектелген) деп тану, оларды қайтыс болды деп жариялау туралы сот шешімі, ата-анасының бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеуi туралы сот үкімі, ата-аналардың іздестірілуін, баланың (балалардың) ата-анасынан айырып алынғанын, ата-анасының денсаулық сақтау ұйымдарында ұзақ мерзімді емделуін растайтын құжаттар, баланың (балалардың) әдейі тасталғаны туралы акті, баладан (балалардан) бас тарту туралы өтініш, анасының нұсқауы бойынша жазылған әкесі туралы мәлімет, "Азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеуді ұйымдастыру, азаматтық хал актілерінің жазбаларына өзгерістер енгізу, қалпына келтіру, күшін жою қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2015 жылғы 28 ақпандағы № 112 бұйрығымен (бұдан әрі - № 112 бұйрық) (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10764 болып тіркелген) бекітілген нысан бойынша туу туралы анықтама (АХАЖ АЖ-да мәліметтер болмаған жағдайда) көшiрмелері.
• Туыстарының, өгей әкесінің (өгей шешесінің) балаға (балаларға) туыстық фактісін растайтын құжаттардың көшірмелері.
• АХАЖ АЖ-да мәліметтер болмаған жағдайда не Қазақстан Республикасынан тыс жерде туылған баланың (балалардың) туу туралы куәлігі электрондық нысанда немесе оның қағаз түріндегі көшірмесі (түпнұсқасы сәйкестендіру үшін талап етіледі).
• Көрсетілетін қызметті алушының және егер некеде тұрса, жұбайының (зайыбының) табыстары туралы мәліметтер.
• Көрсетілетін қызметті алушының және (немесе) жұбайының (зайыбының) тұрғын үйді пайдалану құқығын растайтын құжаттардың көшірмесі (тұрғын үйге меншік құқығы болмаған жағдайда).
• Баланың (балалардың) пікірі (он жасқа толған кезде).
• Жетім балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды (баланың жақын туыстарын қоспағанда) патронаттық тәрбиеге алуға тілек білдірген адамдар үшін оқуды аяқтағаны туралы сертификат (2020 ж. 1 шілдеден бастап).

Қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдар "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы кодексінің 122-бабы 1-тармағының талаптарына сәйкес жетім балаларды және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды туыстарына, өгей әкелеріне (өгей аналарына) қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа береді.

Құжаттарды тексеру қорытындылары бойынша көрсетілетін қызметті беруші 3 (үш) жұмыс күні ішінде тұрғын үйге тексеру жүргізеді, оның нәтижелері бойынша  баланы (балаларды) қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа алуға тілек білдірген адамдардың тұрғын үй - тұрмыстық жағдайларын тексеру актісін  жасайды.