ҚР-ның «ҚР-ның азаматтығы туралы» Заңының 10 бабына сәйкес  азаматтық:

• тууы бойынша;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау нәтижесінде;
• ҚР-ның халықаралық шарттарында  көзделген негiздер мен тәртiп бойынша;
• осы Заңда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.

Заңның 15-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар өздерінің өтінішхаттары бойынша осы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдануы мүмкін.

Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды.

Заңның 16-1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығы жеңілдетілген (тіркеу) тәртіппен қабылданады:

Жеңiлдетiлген тәртiппен (тiркеу тәртiбiмен) Қазақстан Республикасының азаматтығына:

• тұру мерзіміне қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын қандастар;

• тұру мерзiмiне қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын, өздерінің ерік қалауынан тыс азаматтығынан айырылған немесе оны жоғалтқан жаппай саяси қуғын-сүргiннiң ақталған құрбандары, сондай-ақ олардың ұрпақтары;

• Қазақстан Республикасының жоғары оқу орындарында білім алатын этникалық қазақтар қабылдануы мүмкiн.

Жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) азаматтық алу туралы материалдарды қарау мерзімі өтініш берілген күннен бастап үш айдан аспауға тиіс.

Жеңілдетілген тәртіппен азаматтыққа қабылдау  құқығы жоқ және ҚР-ның азаматтығын қабылдауға ниет білдірген шетелдіктер тұрғылықты жері бойынша көші-қон полициясының аумақтық бөлімшелеріне  өтінішхат  беруі тиіс. Өтінішхат ҚР президентінің атына беріледі. Өтініште азаматтыққа қабылдау себептері көрсетілуі тиіс.
Ішкі істер органдарының ҚР-ның азаматтығына қабылдау бойынша өтінішхаттарды (өтініштерді) қабылдау, ресімдеу және қарау қағидаларына Ішкі істер органдарының ҚР азаматтығымен байланысты  мәселелерді қарау бойынша өтінішке мынадай құжаттар қоса тіркеледі:

• белгіленген нысан бойынша сауалнама-өтініш;
• өмірбаян;
• өлшемі 3,5 х 4,5 см. төрт фотосурет;
• ҚР-ның «ҚР-ның азаматтығы туралы» Заңының 1 бабында көзделген шарттарды сақтау туралы міндеттемесі;
• жеке басын куәландыратын және Келісімге қатысушы елдердің біреуінің азаматтығына тиесілігін растайтын құжаттың көшірмесі;
• 1 АЕК көлемінде мемлекеттік баж салығының төленгені немесе оны төлеуден босатылғаны туралы құжат;
• басқа мемлекеттің құзыретті органмен берілген бұрынғы азаматтығы  жоқтығы немесе  тоқтатылғаны туралы анықтама.

Аталған құжаттардан басқа:

• ҚР Президентінің  2005 жылғы 6 маусымдағы N 1587 Жарлығымен оларға қатысты азаматтыққа қабылдаудың жеңілдетілген тәртібі белгіленген адамдар үшін кәсіптер мен талаптар тізбесінің  талаптарына жауап беретін  адамдар   - бейінді мемлекеттік органның өтінішхатын;
• ҚР-на тарихи Отаны ретінде тұрақты тұруға қайтып келген адамдар үшін – қандас куәлігі  және бұрынғы азаматтығынаан бас тарту туралы өтініші;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау туралы өтінішхат (өтініш) білдірген адам өтініш берген сәтте ҚР-ның азаматымен некеде тұрса, онда неке туралы куәліктің нотариалды куәландырған көшірмесін тапсырады.
• ҚР-на тұрақты тұру мақсатында келген және жақын туыстарының біреуі ҚР-ның азаматтары болып табылатын бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары олардың ҚР-ның азаматтарымен туыстық деңгейін куәландыратын құжаттарды (туу туралы куәлік, неке туралы куәлік және т.б.) ұсынады.

Аудандық (қалалық) ішкі істер органдары  азаматтыққа қабылдау туралы мәліметтерді облыстардың және Астана, Алматы және Шымкент қалаларының Полиция департаменттеріне тапсырады, ал олар  құжаттарды тексеріп, олар бойынша тұжырымдама жасап, Ішкі Істер министрлігіне табыстайды. ІІМ ол мәліметтерді өз тұжырымдамасымен бірге ҚР Президенті Әкімшілігінің Мемлекеттік-құқықтық бөліміне жолдайды.   

Азаматтықты алу  сәті 

Адам қай сәттен ҚР-ның азаматы болып табылатынын  анықтау үшін Заңның 37 бабын пайдалану қажет,  оған сәйкес ҚР азаматтығын:

• азаматтыққа қабылдау туралы ҚР Президентінің жарлығы шыққан күні;
• кәмелетке толмағандардың туған немесе асырап алынған күні;
• кәмелетке толмағандардың ата-анасын ҚР азаматтығына қабылдау туралы ҚР Президентінің жарлығы шыққан күні;
• азаматтық мемлекетаралық шарттарында көзделгендей тәртiп бойынша тіркелген күні;
• жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) ҚР-ның азаматтығын алу тіркелген күні алады

Кәмелетке  толмаған және әрекетке қабілетсіз адамдар атынан өтінішхат беру 

18 жасқа толмаған балаларға, сондай-ақ әрекетке қабілетсіз деп танылған азаматтарға қатысты азаматтыққа қабылдау туралы нотариалдық куәландырылған өтінішхат олардың заңды өкілдерімен  беріледі. Өтінішке баланың туу туралы куәлігінің көшірмесі, әрекетке қабілетсіздігін растайтын құжат және әрекетке қабілетсіз адамның заңды өкілінің өкілеттіктерін растайтын құжат қоса тіркеледі.  14 пен 18 жас аралығындағы бала үшін оның өзінің қолы қойылған және нотариалды куәландырылған жеке келісім талап етіледі. Ішкі істер органдарының ҚР азаматтығына қабылдау бойынша өтінішхаттарды (өтініштерді) қабылдау, ресімдеу және қарау қағидаларының 2 тараудың 11 тармағына сәйкес, жергілікті ішкі істер және ұлттық қауіпсіздік органдарында, ҚР ІІМ-де және ҚР-ның басқа да мемлекеттік органдарының өтінішхатты (өтінішті) қарау мерзімі осы органдардың әрқайсысында бір айдан, ал жалпы алғанда – алты айдан аспауы тиіс.
ПД ҚР Президентінің Жарлығын алғаннан кейін қалалық, аудандық ішкі істер органдары арқылы өтініш иелерінің тұрғылықты жері бойынша күнтізбелік бес күн мерзімінде оларға қаралған өтінішхаттардың (өтініштердің) нәтижелері туралы хабардар етеді.
Шетелдіктерге және ҚР-ның азаматтығына қабылданған азаматтығы жоқ адамдарға  анықтама беріледі, ол оларға белгіленген тәртіпте ҚР азаматының жеке куәлігін немесе паспортын беру үшін негізі болып табылады.

Жеңiлдетiлген тәртiппен (тiркеу тәртiбiмен) ҚР-ның азаматтығына қабылдау ҚР жасасқан халықаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта жеңілдетілген тәртіп мынадай адамдарға қатысты әрекет етеді:

• Ресей Федерацисының азаматтары;
• Беларусь Республикасының азаматтары;
• Қырғызстан Республикасының азаматтары;
• ҚР-ның азаматымен некеде тұрған шетелдіктер.

Жеңілдетілген тәртіп 1999 ж. 26 ақпандағы Беларусь Республикасының, ҚР-ның, Қырғыз Республикасының және Ресей Федерациясының арасындағы «Азаматтық алудың оңайлатылған тәртiбi туралы»  келісімге, 1957 жылғы 29 қаңтардағы Тұрмыстағы әйелдердің азаматтығы туралы конвенцияға сәйкес әрекет етеді.
Жоғарыда аталған елдердің әрқайсысы басқа елдің аумағына тұрақты тұруға келетін өз азаматтарына  мынадай шарттардың бiрi болған жағдайда азаматтықты алудың жеңілдетілген (тіркеу тәртібін) тәртібін ұсынуға міндеттенеді:

• егер өтініш беруші Белорус СОР, Қазақ СОР, Қырғыз СОР немесе РСФОР азаматы болып, бір уақытта бұрынғы КСРО азаматтығында болса, 1991 жылдың 21 желтоқсанына дейін  азаматтық алатын екiншi Тараптың аумағында туса немесе  заңды негiзде тұрақты тұрып жатса;
• егер өтiнiш берушi немесе оның ата-анасының (асырап алушыларының) бiрi, атасы немесе әжесi азаматтық алатын Тараптың аумағында туса немесе заңды негiзде тұрақты тұрған болса немесе өтiнiш берушiнiң азаматтық алатын Тараптың аумағында заңды негізде тұрақты тұрып жатқан және оның азаматы болып табылатын ең болмаса бiр жақын туысқаны: ерi (зайыбы), ата-анасының (асырап алушыларының) бiрi, баласы (оның iшiнде асырап алғаны), апасы-қарындасы, ағасы-iнiсi, атасы немесе әжесi, немересi (немере қызы) болған жағдайда  
• ҚР аумағында заңды негізде  тұрақты тұрып жатқан  және ҚР азаматымен некеде тұрған шетел  азаматшысы  

Жеңілдетілген тәртіп азаматтық алатын мемлекет  аумағында тұру мерзiмiне қарамастан басқа мемлекет аумағында тұрақты тұратын аталған мемлекеттердің  азаматтарына қолданылады.

Ол үшін аталған мемлекеттердің азаматтары облыстардың ПД бастығы атына және бір уақытта келген мемлекеттің азаматтық мәселелері бойынша шешім қабылдайтын лауазымды тұлғасына  нотариалды куәландырылған шетел азаматтығынан жазбаша бас тартқаны туралы өтініш береді және оларды тұрғылықты жері бойынша қалалық (аудандық) ішкі істер бөлімдерінің көші-қон полициясы бөлімшелеріне ұсынады.

Өтінішке мынадай құжаттарды қоса тіркеу қажет:

• бекітілген нысандғы сауалнама-өтініш;
• бұрынғы азаматтықтан бас тарту туралы нотариат куәландырылған өтініш;
• өлшемі 3,5 х 4,5 см. төрт фотосурет;
• өмірбаян;
• шарттарды сақтау туралы міндеттеме;
• жеке басын куәландыратын және адамның Келісімге қатысушы-елдердің  бiрiнiң  азаматтығына жататындығын растайтын  құжаттың көшрмесі;
• тууы туралы және неке туралы куәлiктерiнiң нотариат растаған  көшiрмелерi;
• мемлекеттік баж төленгені немесе оны төлеуден босатылғаны туралы құжат 

Қажет болған жағдайда азаматтық алу үшін оңайлатылған тәртіпте қажет шарттардың бірінің бар екендігін растайтын қосымша құжат ұсынылады. Туу туралы куәліктің, паспорттың, Қазақстан Республикасының аумағында тууды растайтын басқа құжаттың көшірмелері, қатысушы елдердің аумағында 1991 жылғы 21 желтоқсанға дейін тұрғылықты жері бойынша тіркеу белгісімен паспорт парағының көшірмесі келісім немесе осы туралы құзыретті органның анықтамасы, неке туралы куәліктің, туу туралы куәліктің немесе Қазақстан Республикасының азаматымен отбасылық байланысын растайтын басқа құжаттың көшірмесі.

Заңға сәйкес ҚР-ның аумағында заңды негіздерде тұру мерзіміне қарамастан, ҚР-ның аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын қандастар, өздерінің ерік қалауынан тыс азаматтығынан айырылған немесе азаматтығын жоғалтқан жаппай саяси қуғын-сүргiннiң ақталған құрбандары, сондай-ақ олардың ұрпақтары, сондай-ақ ҚР-ның азаматтығын алу үшін жоғары оқу орындарында оқитын этникалық қазақтар жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) жатады.

Жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) ҚР-ның азаматтығын алу үшін облыстардың ПД бастықтарының атына өтінішхатпен (өтінішпен) жүгінеді. ҚР-ның азаматтығына қабылдау туралы өтінішхатқа (өтінішке) мынадай құжаттар тігіледі:

1. Бұрынғы азаматтықтан бас тарту туралы нотариалды куәландырылған өтініш.
2. Сауалнама-өтініш.
3. Өлшемі 3,5х4,5 см төрт фотосурет.
4. Шарттарды сақтау туралы міндеттемесі.
5. Жеке басты куәландыратын және басқа мемлекеттің азаматтығына тиесілігін растайтын құжаттың көшірмесі.
6. ҚР-ның аумағында тұрақты тұратын қандастар – қандастың куәлігі.
7. Жоғары оқу орындарында оқитын этникалық қазақтар – осы оқу орында оқитын фактісін растайтын жоғары оқу орнынан анықтама.
8. Жоғары оқу орындарында оқитын этникалық қазақтардың азаматтығын растайтын анықтама.
9. Мемлекеттік баж салығын төлегені немесе оны төлеуден босатылғаны туралы құжат.
10. Саяси қуғын-сүргіннің құрбандары болып табылатын адамдар – ақталғаны туралы соттың шешімі немесе саяси қуғын-сүргін құрбандарының ұрпағы болып табылатынын растайтын құжаттар.

Тұрақты тіркеуі жоқ шамдар тұрақты тұруға ықтиярхат алу және Қазақстан Республикасының азаматтығын қабылдау туралы оңайлатылған (тіркеу) рәсімімен ПД басшысына жүгінеді, сонымен бірге мемлекет лауазымды адамына нотариат куәландырған жазбаша түрде шетел азаматтығынан бас тарта отырып, азаматтығы туралы шешім қабылдайтын келу. Өтінішке (өтінішке) келесі құжаттар қоса беріледі:

- осы Ережеге 7-1-қосымшаға сәйкес нысан бойынша тұрақты тұруға ықтиярхат беру және Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдауды тіркеу туралы өтініш нысаны;
- бұрынғы азаматтығынан шығу туралы нотариалды куәландырылған өтініш;
- Заңның 1-бабында көзделген шарттарды сақтау жөніндегі міндеттеме;
- ұлттық паспорттың немесе азаматтығы жоқ адамның құжатының көшірмесі және түпнұсқасы (тексеру үшін);
- он алты жасқа толмаған баланың жеке басын куәландыратын туу туралы куәліктің немесе басқа құжаттың көшірмесі мен түпнұсқасы (тексеру үшін), бірлескен өтінішпен;
- қазақ немесе орыс тілдеріндегі жеке өмірбаян;
- кету парағы бола алатын оның азаматтығындағы мемлекеттің жазбаша келісімі немесе шетелге тұрақты тұруға кетуге рұқсатты растайтын басқа құжат (босқындар деп танылған немесе баспана алған шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоспағанда). Қазақстан Республикасы және Қытай Халық Республикасынан келген этникалық қазақтар, егер халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе);
- азаматтығы немесе тұрақты тұратын жері бойынша соттылығы (соттылығы жоқ) туралы тиісті мемлекеттің құзыретті органы берген құжат (егер этникалық қазақтарды қоспағанда, Қытай Халық Республикасының азаматтары, егер өзгеше көзделмесе) халықаралық шарттармен);
- өтініш берушіге тұру және тұрақты тіркелу үшін тұрғын үй беру туралы нотариалды куәландырылған келісім немесе жеке немесе заңды тұлғаның келісімі;
- Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 30 қыркүйектегі бұйрығына сәйкес шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасына келуіне тыйым салатын аурулардың жоқтығы туралы шетелдіктерді медициналық куәландыру туралы анықтама , 2011 жылы No 664 «Шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасына келуге тыйым салатын аурулардың тізбесін бекіту туралы» (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде No 7274 тіркелген);
- 14 пен 18 жас аралығындағы кәмелетке толмағандар өздерінің ата-аналарының өтініштеріне өздерінің нотариалды куәландырылған жазбаша келісімін тіркейді;
- 35х45 мм өлшемді төрт фотосурет.

Салық кодексінің 619-бабына сәйкес мемлекеттік баж салығын төлеуден қандастар - ҚР-ның азаматтығын алумен байланысты барлық нотариалды әрекеттерден босатылады.

Көрсетілген мемлекеттік баж салығын төлеуден босату бір рет ұсынылады.

Қазақстандықпен некеде тұрған шетелдік азаматшасы үшін құжаттар тізбесі

Ішкі істер органдарының ҚР азаматтығына қабылдау мәселелері жөніндегі өтінішхаттарды (өтініштерді) ішкі істер органдарының қабылдау, ресімдеу және қарау қағидаларының 5-23 тармағына және Тұрмыстағы әйелдердің азаматтығы туралы конвенцияға сәйкес  ҚР аумағында заңды негізде тұрақты тұрып жатқан және Қазақстан азаматымен тұрмыста тұрған шетелдік әйел облыстардың ПД бастығының атына жеңілдетілген тәртіппен ҚР азаматтығын қабылдау туралы және біруақытта келген мемлекеттің азаматтық мәселелері бойынша шешім қабылдайтын лауазымды адамына шетел азаматтығынан жазбаша бас тартудың нотариалды куәландырылған өтінішхатпен (өтінішпен) жүгінеді оларды тұрғылықты жері бойынша қалалық (аудандық) ішкі істер бөлімдерінің көші-қон полициясы бөлімшелеріне ұсынады.

   Өтінішке мынадай құжаттарды  қоса беру қажет:

• бұрынғы азаматтығынан бас тарту туралы өтініштің нотариалды куәландырылған көшірмесі;
• бекітілген нысандғы сауалнама-өтініш;
• өлшемі 3,5 х 4,5 см. төрт фотосурет;
• шарттарды сақтау туралы міндеттеме;
• шетелдік мемлекеттің азаматтығына тиесілігін растайтын паспорттың көшірмесі;
• неке туралы куәлігінің көшірмесі;
• жұбайы – ҚР азаматының жеке куәлігінің көшірмесі;
• 1 АЕК  көлемінде мемлекеттік баж салығын төлегені немесе оны төлеуден босатылғаны туралы құжат.

Бала туған кезде ата-анасының екеуі де ҚР-ның азаматы болса, ол туған жеріне қарамастан ҚР-ның азаматы болып табылады. 

Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болған жағдайындағы баланың азаматтығы 

Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың біреуі ҚР-ның азаматы болған жағдайда бала: 

• ҚР-ның аумағында туса; 
• ҚРнан тыс жерде туса, бірақ, ата-анасының немесе олардың біреуінің бұл кезде ҚР территориясында тұрақты тұрғылықты жері болса, ол ҚР-ның азаматы болып табылады.

Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың біреуі ҚР-ның азаматы болған жағдайда, егер осы кезде ата-анасының екеуінің де ҚР-нан тыс жерде тұрақты тұрғылықты жері болса, ҚРнан тыс жерде туған баланың азаматтығы ата-анасының жазбаша түрде білдірген келісімі бойынша анықталады. 

Бала туған кезде ата-анасының біреуі ҚР азаматтығында болып, ал екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына қарамастан ҚР-ның азаматы болып табылады. 

Баланың анасы азаматтығы жоқ адам болып, ал әкесі ҚР-ның азаматы деп танылып, әкелігі анықталған ретте 14 жасқа толмаған бала қай жерде туғанына қарамастан ҚР-ның азаматы болады. Бұл бала ҚРнан тыс жерлерде тұрақты тұрған ретте оның азаматтығы ата-анасының жазбаша арызы бойынша анықталады.

Ата-аналары баланың азаматтығы туралы келісімге  келмеген жағдайда, азаматтық  сот тәртібінде  анықталады.  

Ата-анасы белгісіз баланың азаматтығы

Ата-анасының екеуі де белгісіз ҚР территориясындағы бала ҚР-ның азаматы болып табылады. 

Азаматтығы жоқ адамдардың баласының ҚР азаматтығын алуы

ҚР-ның аумағында тұрақты тұратын жері бар, азаматтығы жоқ адамдардың ҚР-ның аумағында туған баласы ҚР-ның азаматы болып табылады. 

Осындай негіздердің тізбесі «Азаматық туралы» Заңның 17 бабында келтірілген. Егер ҚР-ның азаматтығына  қабылдау туралы өтiнiш білдірген адам:

• адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, ҚР-ның егемендiгi мен тәуелсiздiгiне әдейi қарсы шықса;
• ҚР аумағының бiрлiгi мен тұтастығын бұзуға шақырса;
• ұлттық қауiпсiздiкке, халықтың денсаулығына нұқсан келтiретiн құқыққа қарсы әрекетті жүзеге асырса;
• ұлтаралық, конфессияаралық және дiни араздықты қоздыратын болса, ҚР мемлекеттiк тiлiнiң қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
• террористтік және экстермисттік ұйымдарға    кірген немесе террористік әрекеті үшін сотталған болса;
• халықаралық іздеуде болса, соттың күшіне енген үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе не сот оның әрекетін ерекше қауіпті баукеспелік деп таныса;
• РФ, Қырғыз Республикасы, Беларусь азаматы болса, бұл ереже ҚРна тұрақты тұру мақсатында келген, жақын туыстарының біреуі - ҚР-ның азаматы болып табылатын, бұрынғы одақтас республикалардың азаматтарына таралады, егер олар  шетел азаматтықтан бас тарту туралы жазбаша өтінішпен жүгінсе;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдірген кезде өзі туралы жалған мәліметтер хабарласа немесе ҚР-ның заңнамасында белгіленген мерзімдерде қажетті құжаттарды дәлелсіз себептермен тапсырмаса;
• ҚР-ның аумағында немесе оның шегінен тыс жерлерде қасақана қылмыс жасағаны үшін ҚР-ның заңмасымен солай деп танылған, соттылығы алынбаған немесе өтелмеген болса;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау немесе ҚР-ның азаматтығын қалпына келтіру туралы өтініш бергенге дейінгі бес жыл ішінде экономика саласында құқық бұзушылық жасаса;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау немесе ҚР-ның азаматтығын қалпына келтіру туралы өтініш бергенге дейінгі бес жыл ішінде бірнеше рет ҚР-ның халықтың көші-қоны саласындағы заңнамасын  бұзса;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау немесе ҚР-ның азаматтығын қалпына келтіру туралы өтініш білдіргенге дейінгі бес жыл ішінде ҚР-ның азаматтығы туралы Заңның 21 бабының 1), 2) және 5) тармақшалары  негізінде ҚР-ның азаматтығынан айырылса;
• ҚР-ның азаматтығы туралы Заңның 21 бабының бірінші бөлігі 8) тармақшасы  негізінде ҚР-ның азаматтығын жоғалтса;
• ҚР-ның азаматтығы туралы  20-1 бабы негізінде ҚР-ның азаматтығынан айырылса, оның өтініші қабылданбайды.