Өсиетнама - жиналған мүлікке және өзге де меншікке қайтыс болғаннан кейін басшылық етудің жалғыз тәсілі. Мүлікті мұрагерлерге өсиетке: басқа азаматтарға немесе заңды тұлғаларға қалдыруға болады.
Адам кез келген өзінің, соның ішінде болашақта сатып алатын мүлкі туралы өсиет жазуға құқылы.
Өсиет жазбаша түрде құрастырылады және оны құрастыру орны, күнімен уақытын көрсетумен нотариалды расталады.
Оны өсиет беруші жеке құрауы тиіс, өкіл арқылы өсиет құрастыруға жол берілмейді. Өсиетті рәсімдеу үшін нотариусқа куәлікпен келуі тиіс (екеуінің де жеке куәлігі немесе паспорты болуы тиіс). Бұл жерде мұрагердің өзінің қатысуы талап етілмейді, ол тіпті өсиетнаманың құрастырылуы туралы білмеуі де мүмкін.
Азамат барлық өзінің мүлкiн немесе оның бөлігін заң бойынша мұрагерлер тобына кіретін және кірмейтін бірнеше адамдарға, сондай-ақ заңды тұлғаларға және мемлекетке өсиетке қалдыра алады.
Өсиетнамаға өсиет жасаушы және куәгер қол қояды. Нотариус өсиет қалдырушының сөзінен жазған өсиетнама нотариус және куәгердің қатысуымен қол қойғанға дейін оқылады. Егер өтініш беруші өзінің физикалық кемшіліктері, ауруы немесе сауатсыздығына байланысты өсиетті өзі оқи алмаса, оның мәтінін нотариустың қатысуымен куәгер оқиды, ол туралы өсиетнама мәтінінде өсиет қалдырушы өсиетнаманы оқи алмаған себептерді көрсетумен куәландыру жазбаларына дейін тиісті жазба жүргізіледі.
Егер өсиет қалдырушы физикалық кемшіліктер, ауруы немесе сауатсыздығына байланысты өсиетнамаға өзі қол қоя алмаса, оның өтініші бойынша өсиетберуші өсиетнамаға жеке қол қоя алмаған себептерді көрсетумен өсиетнаманы құрастыратын басқа азамат, нотариус немесе өзге тұлғаның қатысуымен оның өтініші бойынша қол қоюы мүмкін.
Өсиетнаманы құрастыруда куәгерлер бола алмайды:
- өсиетнаманы куәландыратын нотариус немесе өзге тұлға;
- оның пайдасына өсиетнама немесе өсиетнамалық бас тарту құрастырылған мұрагер, оның зайыбы, балалары, немерелері мен шөберелері, сондай-ақ заң бойынша өтініш берушінің мұрагерлері;
- толық әрекетке қабілетсіздікке ие емес азаматтар;
- өсиетнаманы оқуға қабілетті емес сауатсыз және басқа адамдар;
- жалған түсінік бергені үшін соттылығы бар адамдар.
Өсиетнама екі данада құрастырылады, олардың бірі оны рәсімдеген нотариуста сақталады және соңынан сақтауға нотариалдық палатаға немесе мемлекеттік мұрағатқа беріледі. Екінші дана өсиет қалдырушыға беріледі, ол оны өзінде қалдыра алады немесе мұрагерге береді.
Өсиетанаманы құрастыру үшін қандай құжаттар болуы қажет? Өсиетке қалдырылатын мүлікке құжаттардың болуы міндетті емес, бірақ өсиет беруші өсиетке қалдырылған мүлікке өзінің құқықтарын дәлелдеуге міндетті емес, алайда өсиетнаманы құрастыру үшін осы құжаттар болса дұрыс болады. Нотариус, өсиетнама мәтінін құрастыра отырып, мұраға қалдырылатын мүлікті көрсетуге құқылы, бірақ мұраға қалдырылатын мүлікті сәйкестендіретін белгілерді мүмкіндігінше нақты сипаттау керек, ол өсиетнаманы түсіндіру мүмкіндігін әлде біреуге болашақта оны жоққа шығару себебі ретінде пайдалану болдырмау үшін қажет. Мысалы, жер учаскесі оның ауданымен, кадастрлық нөмірімен, жер санаты және рұқсат етілген қызметтің түрімен, дәл мекенжаймен, бақша шаруашылығының атауымен немесе саяжай кооперативімен сәйкестендіріледі. Осы мәліметтерді жерге құжаттар болмағанда дәл жүргізу мүмкін емес.
Сондай-ақ өсиетнамада талаптар болуы мүмкін, бұл мұрагер мұраны осы талапты орындағаннан кейін алатын талап анықталған өсиетнама болып табылады. Мұрагерді тағайындау немесе мұра құқығынан айыру туралы тапсырмаға қосылған құқыққа қайшы талаптар - жарамсыз. Егер өсиетнама мұрагер үшін оның денсаулығы немесе өзге объективті себептерге байланысты орындалмайтын талаптарды қамтитын болса, мұрагердің талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Өсиетнама қалдырушының қалауы бойынша өсиетнаманы нотариус оның мазмұнымен танысусыз куәландыруы мүмкін. Бұл сияқты өсиетнама құпия өсиетнама деп аталады.
Оның жарамсыздық қаупіне байланысты құпия өсиетнама қолмен жазылуы және екі куәгердің және нотариустың қатысуымен өтініш берушімен қол қойылуы және куәгерлер өз қолдарын қоятын конвертке жапсырылуы тиіс. Куәгерлер қол қойған конверт куәгерлердің және нотариустың қатысуымен басқа конвертке салынады, оған нотариус куәландыру қолын қояды.
Өсиетнаманы кім даулай алады?
Көбінесе өсиетнамамен оның нәтижесінде мұраға толығымен немесе ішінара құқықтардан айрылатын мұрагерлер келіспейді.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 1056-бабының 2-тармағына сәйкес сотқа талапты өсиетнаманы жарамсыз деп тану, құрастырудың белгіленген тәртібін бұзу салдарынан, өсиетнамаға қол қою және куәландырудан мүліктік салдарларға ие болатын адам ғана ұсынуға құқылы, яғни өсиетнама жарамсыз деп танылғанда мұраға құқылы болатын адам ғана ұсынуға құқылы.
Өсиетнаманы жоюға немесе өзгертуге бола ма?
Өсиетке қалдырушы оны жасаған сәттен кейін кез келген сәттен бұрын рәсімделген немесе нотариус куәландырған өсиетнаманы жоюға немесе өзгертуге құқылы, жою немесе өзгерту себептерін көрсетуге міндетті емес.
Өсиетнаманы екі тәсілмен жоюға немесе өзгертуге болады:
Өсиетанама келесі жолдармен жойылуы мүмкін:
- бұрын өзі жасаған өсиетнаманы толығымен жою туралы нотариусқа өтініш беру;
- жаңа өсиетнама құрастыру.
Өсиетнама мынадай жолмен өзгеруі мүмкін:
- бұрын жасалған өсиетнаманың белгілі бір бөлігіне қатысты өзгертулер туралы өтініштерді нотариалдық кеңсеге беру;
- бұрын жасалған өсиетнаманы өзгертетін жаңа өсиетнаманы құрастыру.
Өсиетнама толығымен және ішінара жойылуы мүмкін (қандай да бір мүлікке қатысты). Өсиетнаманы қалдырушы мұраның алдыңғы мұрагерін құқығынан айыра отырып, басқа адамның пайдасына жаңа өсиетнама құрастыруы мүмкін. Өсиетнаманы қалдырушы көзі тірі кезінде өсиетке қалдырылған мүлікке еркін басшылық ете алады (сату, сыйлау, айырбастау, кепілге беру). Осы әрекеттердің кез келгені туралы ол мұрагерді хабардар етуге міндетті емес.
Өсиетнама құпиясын қамтамасыз ету мақсатында нотариус жасалған немесе жойылған өсиетанамалар туралы қандай да бір анықтамаларды ешкімге ұсынуға міндетті емес.
Нотариус, өсиетнаманы куәландыратын басқа адам, куәгерлер, өсиет қалдырушының орнына қол қоятын азамат өсиетті мазмұнына қатысты құрастыру, жою немесе өзгертуге қатысты мәліметтерді ашуға құқылы емес.
Өкіл арқылы өсиетнаманы жоюға және өзгертуге жол берілмейді. Өтініштегі қолдың түпнұсқалығын жою немесе өзгерту нотариалды куәландырылуы тиіс. Нотариус бұрын құрастырылған өсиетнаманы жою немесе өзгерту хабарламасын, сондай-ақ жаңа өсиетнаманы немесе бұрын құрастырылған өсиетнаманы жоятын не өзгертетін хабарламаны алған жағдайда бұл туралы нотариалдық әрекеттерді тіркеу тізілімінде, әліпбилік кітапта, істерде сақталатын өсиетнама данасында, мүмкін болғанда өсиет қалдырушыда сақталған өсиетнаманы алып (өсиетнама жойылған кезде) және өтінішпен бірге (егер өсиетнама жойылса немесе өтініш берумен өзгерсе) істерде сақталатын данаға тігіп, алынатын өсиетнаманың данасында жазба жүргізеді.
Өсиет қалдырушы қайтыс болғаннан кейін өсиетнаманың күшін жоюға бола ма?
Жоғарыда айтылғандай, азамат өзінің мүлкін кімге болса да, соның ішінде үшінші адамдарға, тіпті одан да жақын туысқандары болса да, міндетті мұрагерлерді мұрасынан айыруға құқылы емес жағдайларды қоспаған кезде өзінің мүлкін өсиетке қалдыруға құқылы (мысалы, өзінің асырауындағылар). Егер жақын туысқандары өсиетнаманы әділ деп санамаса, өсиет қалдырушы қайтыс болғаннан кейін оны даулай алады.
Олар келесі дәлелдерді келтіре алады:
- жақын туысқандары бар (балалар, немерелері), ал мұра алыс туысына немесе бөтен адамға қалдырылған;
- бірі мұраға қалдырушыны қолдаған және күткен және өсиетнамаға есеп артуға құқылы, ал мұра өсиет жазушыға тіпті келмеген мұрагерге қалдырылған.
Өсиетнаманы жарамсыз деп тану үшін мүдделі тұлға мұраны ашу орны бойынша (қайтыс болған адамның соңғы орны) сотқа талаппен жүгінуі тиіс. Сотқа жүгінудің алдында қажетті дәлелдерді жинау және маңызды дайындық, куәгерлер тобын, сараптамаларды жүргізу, мүмкіндікті бағалау қажеттілігін, дауланатын өсиетнамамен өзінің келіспеуінің салмақты дәлелдерін ұсыну мүмкіндіктерін бағалауды анықтау қажет. Процеске қатысуға ықтимал мұрагерлер қатарынан басқа мүдделі адамдар қатысатын болады, қажетті жағдайларда тиісті сараптама тағайындалатын болады. Сот өсиетнаманы оның тиісті нысанда құрастырылмауына, яғни нотариалды куәландырылған өсиетнамаға сәйкес келуі тиіс талаптарға сәйкес келмеуіне байланысты байланысты жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Өсиетке қалдырылған мүлікті алу
Осылайша, пайдасына өсиетнама жасалған мұрагер өсиетке қалдырушының көзі тірісінде өсиетке берілген мүлікке еш құқығы жоқ.
Мұрагердің нақты құқықтарына мұрагерлік құқығы туралы куәлікті алғаннан кейін ие болады, оны мұра ашылған күннен бастап 6 айдан кейін нотариус береді. Құжаттар тізімі және рәсімдеу құны мұрагерлікке ауысатын мүліктің құрамына байланысты әр түрлі болуы мүмкін. Мысалы, пәтерді мұраға алуда мұрагер нотариусқа «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы» КЕАҚ арқылы берілетін пәтердің құқығын белгілейтін құжаттарын, тіркелген құқықтар туралы анықтаманы ұсынуы қажет. Автокөлікті мұраға алғанда – көлік құралын тіркеу туралы куәлік. Кез келген жағдайда өсиетнама, мұраға қалдырушының қайтыс болуы туралы куәлік, жеке куәлік, қайтыс болған адамның қайтыс болған күні өмір сүргені туралы анықтама болуы қажет.
Мүлік мұраға ие болушының қайтыс болған күнінен бастап мұрагердің меншігі болып табылады, 6 ай өткенге дейін мұрагерде оған басшылық ету мүмкіндігі болмайды (пәтерді сату), ал кейбір жағдайларда мұралық мүлікті қолдана да алмайды (көлікті басқару). Сол кезде мұралық мүлікті иеленуге және пайдалануға ештеңе кедергі болмайды (мысалы, мұраға алынған пәтерде тұру).
Осылайша мұрагер мүлік иесі болатынына қарамастан мүлік құқығын растайтын құжаттары жоқ және оларға басшылық ете алмайтын белгілі бір уақыт бар.
Жоғарыда айтылғандар меншік құқығын міндетті тіркеуге жататын мүлікке ғана қатысты (жылжымайтын мүлік, көлік). Егер өсиетнама бойынша куәлікті рәсімдеуде басқа мүлікке (мысалы, жиһаз) құқықтар туралы куәліктерді рәсімдеуде, сәйкесінше көрсетілген шектеулер де қойылмайды.